الف) تواتر قهقرائی

اما راجع به تواتر؛ می‌خواهم دو نکته را امروز عرض کنم. یکی مسأله روش تحصیل تواتر است؛ تواتر قهقرائی و تواتر استقبالی. تواتر قهقرائی این است که الآن می‌بینیم این تواتر را یا همه ادعا دارند یا همه می‌گویند. می‌خواهیم به‌صورت قهقراء در تاریخ برویم. مدام برگردیم و از سال چهارصد و یک به چهار صد برویم. از چهار صد به سیصد و نود و نه برویم. برگردیم و ببینیم که این تواتر به کجا می‌رسد. این یک جور روش تحصیل تواتر است. نوعاً هم همین مرسوم است. الآن می‌رویم کتاب قرائات را می‌بینیم؛ مثلاً به حفص می‌رسیم. چند نفر از حفص گفته‌اند؟ مثلاً فلان نفر. خب این تواتر هست یا نیست؟ بعد به حفص می‌رویم. حفص یک نفر است که از عاصم می‌گوید. یک نفر که تواتر نیست. پس روایت حفص از عاصم واحد می‌شود. کجای آن متواتر است؟! تمام شد. این تواتر قهقرائی است که از این طرف شروع به رفتن می‌کنیم و به حفص می‌رسیم و یک نفر می‌شود. دیگر دست ما کوتاه می‌شود که چه کار کنیم. این یک روش تحصیل تواتر است.