تفاوت خطأ الکاتب با اختلاف مصاحف و تعدد قراءات

بحث دیگری که باز با این‌ها فرق دارد و کاملاً متفاوت است، مسأله خطأ الکاتب است. روایاتی هست و بحث‌هایی صورت گرفته در این‌که کاتب اشتباه نوشته است. اشتباه غیر از این‌که در مراعات قرائات تعمد داشته؛ اشتباه کرده است. خطأ الکاتب هم برای خودش بحثی است. اتفاقا خیلی هم مناسب است؛ آیه «لَّـٰكِنِ ٱلرَّاسِخُونَ فِي ٱلۡعِلۡمِ مِنۡهُمۡ وَٱلۡمُؤۡمِنُونَ يُؤۡمِنُونَ بِمَآ أُنزِلَ إِلَيۡكَ وَمَآ أُنزِلَ مِن قَبۡلِكَۚ وَٱلۡمُقِيمِينَ ٱلصَّلَوٰةَۚ وَٱلۡمُؤۡتُونَ ٱلزَّكَوٰةَ وَٱلۡمُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ»[1] یکی از موارد خطأ الکاتب است. می‌گویند اینجا معلوم است که قبلش «راسخون»، بعدش «المؤمنون»، ولی یک دفعه این بین «و المقیمین» آمده! یا آیه «إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَٱلَّذِينَ هَادُواْ وَٱلصَّـٰبِـُٔونَ وَٱلنَّصَٰرَىٰ»[2]. این‌ها مواردی است که من ذیل صفحه «خطأ الکاتب فی المصحف» آورده‌ام.

چیزی که در خطأ الکاتب جالب است، این است: در مواردی‌که ادعای خطأ شده، اصلاً اختلاف قرائت نیست. مرحوم طبرسی در مجمع البیان[3] می‌فرمایند، همچنین قبل از ایشان شاید بیشتر از دویست سال، طبری[4] در تفسیرش همین را می‌آورد و می‌گوید: چطور کسی باور می‌کند که «والمقیمین» ناسخ اشتباه بنویسد، بعد خود صحابه همه همین «مقیمین» را بخوانند؟! کسانی هم که در خیلی از جاها اختلاف قرائت کرده‌اند، در اینجا که شما می‌گویید ناسخ اشتباه نوشته، همه مقرین و بزرگان فن از صحابه و به‌دنبال آن‌ها سبعه و عشره همه به شاگردانشان گفته اند «و المقیمین» بخوانید. یک نفر پیدا نشده که بخواند «و المقیمون».

می‌خواهم بگویم اصلاً بحث اختلاف مصاحف الامصار و مسأله تعدد قرائات، غیر از مسأله خطأ الکاتب است. لذا در کتاب «الحقائق الهامة» از حرف ابن جزری که خودش استاد فن است، جواب دادند. اولین جوابشان چه بود؟ گفتند ابن جزری گفته این تفاوت اختلاف امصار برای این است که قرائات را نگه دارند. ایشان گفتند: خود عثمان گفته که در قرآن لحن هست. یک حدیثی است که او گفته. قضیه لحن و خطأ که مطرح شده، ربطی به حرفی که ابن جزری گفته ندارد. این‌ها بحث‌های جدا است. شما نمی‌توانید یک دلیل را از ناحیه دیگری بیاورید برای رد آن چه که ابن جزری گفته است. این‌ها تفاوت‌های کار است در این‌که جایگاه‌های هر حرفی معلوم شود. الآن در بسیاری از موارد خطأ المصحف، اختلاف قرائت نبود.

[1] النساء ۱۶۲

[2] المائده ۶۹

[3] تفسير مجمع البيان - الطبرسي (۳/ ۲۱۳)

[4] تفسير الطبري = جامع البيان ت شاكر (۹/ ۳۹۷)