تفسیر عبارت خطبه در بحارالانوار بدون در نظر گرفتن قید «علمه»

عدم غیبوبت خداوند از مخلوقات، مانعی بر مکانی یا زمانی دانستن او

حالا من عبارت‌شان را بخوانم. مطلب خوبی دارند. می‌فرمایند:

«ولم يغب عن شئ فيعلم بحيثية أي لم يغب عن شئ من حيث العلم حتى يعلم أنه ذوحيث ومكان إذ شأن المكانيات أن يغيبوا عن شئ فلا يحيطوا به علما فيكون كالتأكيد للفقرة السابقة ، ويحتمل أن يكون «حيث» هنا للزمان ، قال ابن هشام : قال الاخفش : وقد ترد حيث للزمان. أي لم يغب عن شئ بالعدم ليكون وجوده مخصوصا بزمان دون زمان ، ويحتمل على هذا أن يكون إشارة إلى ما قيل : من أنه تعالى لما كان خارجا عن الزمان فجميع الازمنة حاضرة عنده كخيط مع ما فيه من الزمانيات وإنما يغيب شئ عما لم يأت إذا كلام داخلا في الزمان. ويحتمل أن يكون الحيثية تعليلية أي لم يجهل شيئا فيكون علمه به معللا بعلة ، وعلى هذا يمكن أن يقرأ يعلم على بناء المعلوم. وفي التوحيد : لم يغب عن علمه شئ»[1].

«ولم يغب عن شئ»؛ از هیچ شی‌‌ای غایب نیست. غیبوبت از چه حیثی است؟ می‌فرمایند: «من حيث العلم حتى يعلم أنّه ذوحيث و مکان». دیگران می‌خواهند به خدای متعال علم پیدا کنند، «لم یغب عن شیء من حیث العلم». از شی‌‌ای که بخواهد آن را بداند غایب نیست، که اگر غایب بود «فیُعلم بحیثیة». یعنی یک‌جا حیثیت به‌معنای زمان و مکان است. در یک مکان به خداوند علم پیدا می‌کرد و در یک مکان دیگر پیدا نمی‌کرد. چرا؟؛ چون غایب می‌شد. اما چون «لم یغب عن شیء، لم یُعلم بحیثیة؛ لم یُعلم فی مکان دون مکان؛ لم یُعلم فی زمان دون زمان» غیبوبت او مطلقاً منفی است. «عن شیء لم یغب فیُعلم». پس حیثیت علم است و غیبوبت علم است. «من حیث العلم».

«إذ شأن المكانيات أن يغيبوا عن شئ فلا يحيطوا به علما»؛ پس نمی‌توانند به خداوند متعال علم پیدا کنند، چرا؟؛ چون از هیچ چیزی غایب نیست. چون غایب نیست، مثل مکانی نیست که به او علم پیدا کنند دون مکان آخر.

«فيكون كالتأكيد للفقرة السابقة»؛ فقره‌ی سابق این بود: «فیوصف بکیفیة»، در این‌جا هم «فیُعلم بحیثیة». این احتمال اول بود.

«ويحتمل أن يكون «حيث» هنا للزمان ، قال ابن هشام : قال الاخفش : وقد ترد حيث للزمان. أي لم يغب عن شئ بالعدم»؛ قبلی غیبوبت علمی بود، این‌جا غیبوبت وجودی است. «لم یغب عن شیء بالعدم»؛ یک جایی نیست که بگوییم خداوند متعال از یک شی‌ای غایب می‌شود که بگوییم آن‌جا نباشد. نه این‌که در آن‌جا علم به او صورت نگیرد، غیبوبت وجودی است. «لم یغب بالعدم»؛ به این‌که در آن‌جا دیگر خدا نباشد.

«ليكون وجوده مخصوصا بزمان دون زمان ويحتمل على هذا أن يكون إشارة إلى ما قيل : من أنه تعالى لما كان خارجا عن الزمان فجميع الازمنة حاضرة عنده كخيط مع ما فيه من الزمانيات وإنما يغيب شئ عما لم يأت إذا كلام داخلا في الزمان. ويحتمل أن يكون الحيثية تعليلية أي لم يجهل شيئا»؛ این‌جا به علم خدای متعال رفت. «فيكون علمه به معللا بعلة»؛ همان «فیَعلم» است.  «فیَعلم بحیثیة» یعنی علم او به یک علتی معلل باشد. چیزی سبب شود که خدا بداند.

«وعلى هذا يمكن أن يقرأ يعلم على بناء المعلوم. وفي التوحيد : لم يغب عن علمه شئ»؛ ایشان هم بنابر نسخه‌ی توحید اصلاً «یُعلم» نخواندند و با «یَعلم» معنا کردند. البته با وجود «علمه». این فرمایش ایشان بود.

[1] همان.